Find answers to common legal questions and learn more about your rights
anaweza kunyimwa haki hiyo kama ikionekana kwamba si kwa maslahi bora ya mtoto huyo.
Hapana, haki ya mtoto kupumzika na kuwa huru inazingatia uwezo na mwongozo wa mzazi wake (rejea kifungu namba 9 (2) cha Sheria ya Mtoto ya mwaka 2019).
Hapana, kwa mujibu wa kifungu namba 53 (4) cha Sheria ya Mtoto ya mwaka 2019 si lazima mtoto aliye chini ya malezi ya kambo kuabudu kulingana na dini ya mlezi wake wa kambo. Mtoto anaendelea kuwa na haki ya kuabudu kulingana na dini yake ya kuzaliwa.
Hapana, Mtoto hawezi kuhukumiwa kifungo kama watu wazima (kifungu namba 119 (1) cha Sheria ya Mtoto ya mwaka 2019).
Hapana, mzazi au mlezi anatakiwa kumruhusu Afisa Ustawi wa Jamii kumtembelea mtoto (kifungu namba 21 cha Sheria ya Mtoto ya mwaka 2019).
Hapana, mzazi au mlezi hana haki hiyo. Mtoto anaweza kutolewa kwenye shule iliyothibitishwa kwa amri ya Mahakama au baada ya muda wa kukaa kizuizini kuisha.
Hapana, ni kosa la jinai chini ya kifungu namba 138B (d) cha Kanuni ya Adhabu, sura ya 16 ya Sheria za Tanzania kwa mtu yeyote kutumia cheo au wadhifa wake kumshawishi mtoto kufanya tendo la ngono, na adhabu yake ni si chini ya miaka 15 na isiyozidi miaka 30 jela.
Ili aweze kujifunza tabia na maadili mema na hatimaye kuachana na tabia ya kutenda maovu.
Jinsia ya kiume umri wa chini ni miaka 18 Jinsia ya kike umri wa chini ni miaka 15 endapo kutakuwa na ruhusa ya mzazi, mlezi au mahakama.
Kazi hatarishi kwa mtoto ni ile ambayo inaweza kuhatarisha afya, usalama au maadili ya mtoto. Kazi hizo ni kama vile ubaharia, ubebaji wa mizigo mizito, uchimbaji madini au upasuaji mawe, kazi za baa, hoteli na sehemu za starehe n.k.
Kwa mujibu wa kifungu namba 26(2) cha sheria ya makosa ya jinai, mtoto hawezi kuhukumiwa kunyongwa.
Mama ndiye anapaswa kuishi na mtoto mwenye umri chini ya miaka saba(7).
Mtoto anapata haki yake haraka na kama ikigundulika hana hatia anaendelea na masomo bila usumbufu wowote. Pia, inamfanya mtoto asiendelee kushikiliwa mahabusu kwa muda mrefu.
Mtu mwenye umri unaozidi miaka ishirini na moja (kifungu namba 52 (1) cha Sheria ya Ndoa ya mwaka 2019)
Mzazi asiye na haki ya kumlea mtoto ana haki ya kumtembelea na kumuona mtoto huyo.
Ndio, hii ni haki ambayo mtoto anastahili kuipata. Mtoto anastahili kupewa jina kwa mujibu wa kifungu namba 6(1) cha sheria ya mtoto.
Ndiyo, mtoto ana haki ya kupata dhamana isipokuwa kama shitaka ni la mauaji, ni lazima kwa maslahi ya mtoto kumwondoa asikae pamoja na mtu asiyefaa au kuachiliwa kwake kunaweza kuathiri utoaji wa haki.
Ni haki ya mtoto kupata jina na hii haitegemei utashi wa wazazi (kifungu namba 6 (1) cha Sheria ya Mtoto ya mwaka 2019).
Ni jukumu la kila mwanajamii kuhakikisha watoto wanakuwa kwa kufuata misingi ya maadili mema.
Ni makazi au taasisi zinazoanzishwa na Serikali au mtu yeyote kwa idhini ya Serikali kwa ajili ya matunzo ya watoto.
Ni programu yenye lengo la kumlinda mtoto asidhurike na kuboresha afya na maendeleo ya mtoto wakati mtoto yupo nyumbani na mzazi, mlezi au msimamizi.
Sheria imeweka katazo kuwa Pamoja na kuwa jina la mtoto limetajwa kwenye wosia lakini hana sifa za kuweza kuwa msimamizi wa urithi. Utaratibu umewekwa kuwa urithi huo utasimamiwa na walezi wawili mpaka pale mtoto huyo atakapofikisha umri wa miaka 18.
Watoto hao wanahitaji amri ya malezi, matunzo na ulinzi.
Zipo sababu nyingi zinazosababisha kuwe na watoto wengi wa mitaani. Baadhi ya sababu hizo ni kama vile watoto kuwa yatima, uwezo mdogo wa kifamilia, mateso wanayoyapata katika familia zao yamesababisha baadhi yao kutoroka majumbani kwao na kuelekea mitaani.
Afisa kazi ana mamlaka ya kuingia katika eneo lolote na kufanya ukaguzi kujiridhisha kuwa kazi anayofanya mtoto au wanazofanya watoto zinaendana na matakwa ya sheria. Anaweza kufanya udadisi na kumhoji mtu yeyote anayeona inafaa.
Anatakiwa kuwasilisha maombi yake kwa Kamishna wa Ustawi wa Jamii.
Haki ambazo mtoto anastahili kuzipata na kuzifurahia ni kama zifuatazo; Haki ya kupata elimu, haki ya kutoa maoni, haki ya mali za wazazi,
Hapana, kwa mujibu wa kifungu namba 33 (1) cha Sheria ya Mtoto ya mwaka 2019, hakuna mtu anayeruhusiwa kufanya hivyo isipokuwa tu kwa idhini ya Mahakama.
Hapana, mtoto aliyeasiliwa hawezi kurithi kutoka kwa wazazi wake wa kumzaa isipokuwa tu kama waliacha wosia unaompa haki hiyo (kifungu namba 65 (2) cha Sheria ya Mtoto ya mwaka 2019).
Hapana, mtoto ana haki ya kulipwa ujira unaoendana na thamani ya kazi aliyofanya.
Hapana, mtoto hatakiwi kuajiriwa katika kazi inayompelekea kujihusisha na masuala ya kimapenzi.
Hapana, mzazi aliyemuasili mtoto hatakiwi kumlazimisha mtoto kubadili dini kwani ni kosa chini ya Sheria ya Mtoto (2019) kifungu namba 158 (d).
Hapana, si halali kisheria kumtumia mtoto katika maonyesho ya harusi wakati wa usiku.
Hapana, si halali kumbagua mtoto mwenye ulemavu kwasababu ana haki ya kuwa sawa na watoto wengine.
Hapana, si halali mtoto kuwekwa mahabusu moja na watu wazima isipokuwa kama ni ndugu zake wote.
Hapana, si sahihi na ni kinyume na sheria kumpa mtoto adhabu ambayo kutokana umri wake au kiwango chake hawezi kuelewa lengo la adhabu hiyo (kifungu namba 13 (2) cha Sheria ya Mtoto ya mwaka 2019).
Hapana, umri wa chini wa mtoto kuanza mafunzo ya ufundi ni miaka kumi na nne (14) au aliyemaliza elimu ya msingi.
Hapana, watoto wote wana haki sawa ya kupatiwa huduma za msingi bila kuangalia dini ya mzazi au mlezi wake.
i. Anaweza kudhuriwa na watu wabaya, ii. Anaweza kujifunza maadili ambayo si mema katika jamii kama vile kunywa pombe, kuvuta sigara, kuvuta bangi n.k. iii. Anaweza kupoteza muda wa kwenda shuleni au kwenye mafunzo n.k.
i. Elimu itolewe kwa umma kuachana na imani potofu kwani badhi ya watu hufanya vitendo hivyo kutokana na imani potofu kama vile kuamini kuwa watapata mali n.k. ii. Adhabu kali zitolewe kwa wanaothibitika kutenda vitendo hivi viovu ili iwe funzo kwa jamii nzima na watu wengine wasiendelee kufanya hivyo.
i. Ikiwa inadhuru afya ya mtoto na kuathiri maendeleo yake ii. Inazidi saa sita kwa siku iii. Hailingani na umri wake iv. Mtoto anapata malipo pungufu
i. Kama Mahakama imejiridhisha kuwa mzazi au mlezi huyo amemtelekeza au amekuwa akimtesa mtoto huyo. ii. Kama Mahakama imejiridhisha kuwa mzazi au mlezi husika hapatikani au hawezi kutoa ridhaa au anakataa kutoa ridhaa bila sababu za msingi.
i. Kazi za ubaharia ii. Kazi za uchimbaji madini au upasuaji mawe iii. Kazi za ubebaji wa mizigo mizito iv. Kazi za viwanda vya uzalishaji ambapo kemikali zinazalishwa au kutumika v. Kufanya kazi ambazo machine zinatumika vi. Kufanya kazi sehemu kama vile baa, hoteli, na sehemu za starehe.
i. Kifungu hiki kinamfanya mzazi kutimiza wajibu wake wa kumlea na kumtunza mtoto ipasavyo bila kuyakimbia majukumu yake ilihali ana uwezo wa kumtunza. ii. Kifungu hiki kinamfanya mtoto apate haki zake za msingi na mahitaji muhimu kama vile chakula na elimu kutoka kwa mzazi, mlezi au mtu yeyote aliyepewa wajibu huo kwa amri ya Mahakama.
i. Kufanya kazi kwa ajili ya mshikamano wa familia ii. Kuheshimu wazazi, walezi, wakubwa wake na watu wazima muda wote na atawasaidia pale inapohitajika. iii. Kuhudumia jamii yake na taifa lake kwa uwezo wake wote kimwili na kiakili kadiri ya umri na uwezo wake iv. Kutunza na kuimarisha mshikamano wa jamii na taifa v. Kutunza na kuimarisha mambo mema katika utamaduni wa Taifa kwa ujumla katika uhusiano na wanajamii au taifa
i. kujifunza kutoka kwa watu wanaowazunguka kama vile wazazi, walezi, marafiki au majirani, ii. Kukosa mahitaji ya msingi kama vile chakula na mavazi, iii. Kutokufunzwa maadili mema na wazazi wao.
i. Kumlinda mtoto dhidi ya utelekezwaji, ubaguzi, vurugu, unyanyasaji, na madhara ya kimwili na kiakili. ii. Mbili, kutoa malezi, mwongozo, msaada na matunzo kwa mtoto wake iii. Tatu, kuhakikisha mtoto anapata haki zake zote za msingi kama vile haki ya elimu, haki ya huduma ya afya n.k.
i. Kumshauri na kumnasihi mtoto na familia yake, ii. Kufanya mapitio ya mara kwa mara katika mpango wa maendeleo ya mtoto kwa kushauriana na mtoto na wazazi wake au mlezi, iii. Kuchukua hatua zinazostahili ili kuhakikisha kwamba mtoto hapati madhara yoyote.
i. Matunzo na elimu yenye ubora ule ule aliyokuwa anaupata kabla wazazi wake hawajatengana ii. Kuishi kwa mzazi ambaye, kwa maoni ya mahakama, ana uwezo wa kumlea mtoto kwa kuzingatia maslahi yam toto iii. Kutembelea na kukaa kwa mzazi mwingine wakati wowote atakapotaka isipokuwa kama mpango huo hautaingilia programu ya masomo au mafunzo.
i. Mtoto anaweza kudhuriwa nyakati za usiku kama vile kubakwa au kufanyiwa vitendo vingine viovu. ii. Mtoto anaweza kukosa muda wa kujiandaa kuhudhuria shuleni siku inayofuata kwasababu anaweza kuchoka wakati wa usiku
i. Ukeketaji wa watoto wa kike ii. Ndoa za utotoni ambazo huwakosesha watoto haki yao ya elimu
i. Wazazi na walezi wawajibike ipasavyo kuwalinda watoto wawapo majumbani ii. Kama wazazi au walezi wa hao watoto hawana uwezo kiuchumi wa kuwalea watoto hao, basi waombe Mahakama itoe amri ya malezi na ulinzi ili watoto hao walelewe na ndugu au watu wengine wanaofaa au wapelekwe kwenye shule za maadilisho au taasisi zilizothibitishwa.
Jukumu hilo linaweza kuendelea pale ambapo” mtoto” huyo ametimiza miaka kumi na nane kama bado anaendelea na masomo au mafunzo.
Kama ushiriki wa mtoto katika shughuli hizo si kwa maslahi bora ya mtoto huyo.
Kwa mujibu wa kifungu namba 4(1) cha Sheria ya mtoto Sura ya 13, mtoto ni mtu aliye chini ya umri wa miaka 18.
Kwa mujibu wa Kifungu namba 9 (4) cha Sheria ya Mtoto ya mwaka 2019, endapo wazazi wa mtoto wamefariki wote, jukumu la kumlea mtoto huyo linaweza kuhamishiwa kwa ndugu au mlezi aliyeteuliwa kwa amri ya mahakama au taratibu za kimila.
Mahakama ya Watoto ndio yenye mamlaka ya kusikiliza mashauri yanayohusisha Watoto.
Mahitaji ya msingi ambayo mtoto anastahili kuyapata ni kama vile chakula, mavazi na mahali salama pa kuishi.
Malezi na makuzi ya mtoto yanategemea sana mchango mkubwa wa unaotolewa na familia kupitia wazazi/walezi wa watoto hao. Hivyo, watoto wengi wamekuwa wakipata malezi shuleni na sio malezi sahihi ya wazazi au walezi. Pia, kuwepo kwa watoto bweni kwa muda mrefu inaondoa dhana ya “Elimu ni Maisha na Maisha ni kazi” hivyo kuna juhudi hafifu za kujenga maadili ya wanafunzi na kuwajengea moyo wa kupenda, kuthamini na kufanya kazi.
Mambo ambayo yanapaswa kuzingatiwa ni kama vile: i. Umri na jinsia ya mtoto mfano, mtoto chini ya umri wa miaka saba (7) anatakiwa kukaa na mama yake. ii. Maoni ya mtoto ikiwa maoni hayo yametolewa huru. iii. Kama itaonekana ni muhimu kuwaweka watoto pamoja na kuzingatia umuhimu wa mwendelezo wa malezi na usimamizi wa mtoto iv. Sababu nyingine ambayo mahakama itaona inafaa
Mamlaka yenye wajibu wa kusajili kuzaliwa kwa mtoto ni Ofisi ya Msajili Mkuu wa vizazi na vifo (Wakala wa Usajili, Ufilisi na Udhamini). Mzazi au mlezi wa mtoto ndio wanapaswa kuomba usajili wa kuzaliwa kwa mtoto.
Mtoto ana haki ya kujua wazazi wake waliomzaa. Hivyo, pale mama anapokataa kumwambia mtoto jina la baba yake, mtoto anaweza kuomba Afisa Ustawi wa Jamii au ngazi zingine mama alazimishwe kumtaja baba wa mtoto huyo.
Mtoto anazo haki mbalimbali kama vile haki ya kutambuliwa kibinadamu, haki ya kutobaguliwa kutokana na rangi, jinsia, asili ya kitaifa, ulemavu, dini, kabila au sifa nyingine. Pia, haki ya kuishi, kulindwa, kushiriki katika kutoa mawazo na maamuzi yanayohusu maendeleo yake, haki ya kulindwa dhidi ya udhalilishaji wa kijinsia.
Mtoto chini ya umri wa miaka 5 amepewa nafasi ya kupata matibabu bure bila malipo.
Mtoto hana (hawezi) haki ya kuchagua uraia. Hii ni kwa mujibu wa kifungu namba 13 cha sheria ya uraia.
Mtoto haruhusiwi kuingia kwenye mkataba kwasababu sheria inamtambua kama mtu asiye na uwezo wa kuingia kwenye mikataba kutokana na umri ambao inaaminika kuwa hawezi kuwa na maamuzi ambayo yana busara ya kutosha kuingia kwenye mkataba huo, Japokuwa kuna nyakati ambazo mtoto anaweza ingia kwenye mkataba.
Mtoto hatakiwi kuingia kwenye ukumbi wa muziki baa au klabu ya usiku. Pia, mtoto haruhusiwi kuuziwa sigara, pombe, pombe kali, madawa ya kulevya au kitu chochote kinacholewesha.
Mtoto mwenye ulemavu anastahili uangalizi maalum, matibabu na huduma nafuu kwa ajili ya kumrekebisha na kupata fursa sawa katika elimu na mafunzo kwa kadri inavyowezekana ili aweze kuendeleza kipaji alicho nacho, uwezo wake na kuweza kujitegemea.
Mwanajamii yeyote mwenye sababu ya msingi ya kuamini hivyo (Kanuni ya 11 (1) ya Kanuni za Usalama wa Mtoto, 2014)
Mzazi au mlezi ana wajibu wa kulinda maisha ya mtoto wake, kulinda utu, heshima, kupata elimu, chakula na malazi. (kifungu namba 9 (1) cha Sheria ya Mtoto ya mwaka 2019).
Ndio, kuna sheria yam toto iliyotungwa na Bunge na kutiwa Saini na Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania mwaka 2019 ambayo kwa ujumla wake imeweka bayana sheria mbalimbali zinazomuhusu mtoto.
Ndio, kwa mujibu wa kifungu namba 6(1) ya sheria ya mtoto, mtoto anayo haki ya kupata uraia.
Ndio, mtoto ana haki ya kufahamu ndugu zake kwa mujibu wa kifungu namba 6(1) ya sheria ya mtoto.
Ndiyo
Ndiyo ni kosa kwa mujibu wa kifungu namba 114(1)(i) cha Kanuni ya Adhabu, Sura ya 16, ili kulinda maslahi bora ya mtoto.
Ndiyo, maombi ya amri ya malezi ya mtoto yanaweza kuwasilishwa mahakamani baada ya mtoto kutimiza umri wa miaka kumi na nane LAKINI kwa kibali maalumu cha Mahakama.
Ndiyo, mtoto aliyeasiliwa ana haki ya kurithi sawa na watoto wengine waliozaliwa na marehemu.
Ndiyo, mtoto ana haki ya kujulishwa kuwa aliasiliwa. Mtu mwenye wajibu wa kumjulisha mtoto huyo ni mzazi aliyemuasili.
Ndiyo, mtoto anaendelea kuwa na haki ya kupata elimu hata kama amekutwa na hatia ya kukinzana na sheria yoyote.
Ndiyo, mtoto anaweza kukamatwa bila hata ya kibali na kurudishwa shuleni hapo.
Ndiyo, mtoto yeyote ana haki ya kupata matunzo kutoka kwa baba yake bila kujali uzao wake.
Ndiyo, mtu ambaye sio raia wa Tanzania anaweza kumwasili Mtanzania iwapo mtoto huyo hatoweza kutunzwa kwa namna yenye maslahi kwake wakati akiwa Tanzania. Sifa za mtu huyo ni kama zifuatazo: i. Awe ameishi Tanzania kwa kipindi cha miaka mitatu mfululizo ii. Amemlea mtoto husika kama mlezi wa kambo kwa kipindi cha angalau miezi mitatu. iii. Hana kumbukumbu ya makosa ya jinai na iv. Ameidhihirishia Mahakama kuwa nchi yake ya asili inatambua amri ya kuasili (kifungu namba 74 (1) cha Sheria ya Mtoto ya mwaka 2019).
Ni mahali ambapo mtoto anapata hifadhi salama wakati shauri lake linashughulikiwa
Ni mtoto mwenye hatia ya kutenda jambo ambalo ni kosa kisheria. Mfano ni mtoto aliyefanya kitendo cha wizi au ubakaji.
Ni shule iliyoanzishwa au iliyotamkwa kwa ajili ya kuwafunza maadili watoto wanaokutwa na hatia za kutenda makosa.
Ni vitu gani huzingatiwa na Mahakama kama ushahidi au uthibitisho kuwa mtu fulani ni mzazi wa mtoto husika?
Ni wajibu wa kila mwanajamii ambaye ana ushahidi au taarifa kwamba haki za mtoto zinakiukwa na mtu yeyote kuripoti suala hilo katika Serikali za Mitaa.
Ni watu gani wanaweza kuiomba Mahakama kutoa amri ya kuthibitisha malezi ya mtoto?
Sababu ya kwanza ni kumtunzia siri mtoto kwasababu yeye ni taifa la kesho na hakuna ajuaye mtoto huyo anaweza kuwa na wadhifa gani hapo baadaye. Sababu ya pili ni kumwepusha mtoto kutengwa na kupewa majina na wenzake yanayoashiria kuwa yeye ni mhalifu.
Sheria imeelekeza kuwa mtoto anayo haki ya kurithi toka kwa wazazi wake
Sheria inamtambua mtoto kama mtu asiye na uwezo wa kufanya maamuzi, hivyo hata kama alikubali mwenyewe itachukuliwa kama hakukuwa na ridhaa yoyote.
Si sahihi na ni haramu mtu kumlazimisha mtoto kufanya kazi kwa vitisho vya kumpa adhabu na kazi ambazo hazina maslahi ya moja kwa moja kwa jamii.
Taasisi ambazo zinapaswa kulinda haki za watoto ni: Ustawi wa Jamii, Mahakama, Familia, Jamii na Jeshi la Polisi.
Uasili wa mtoto ni mchakato wa kisheria unaohamisha uwajibikaji wa mzazi kutoka kwa wazazi wa kumzaa mtoto kwenda kwa mtu mwingine au watu wengine kwa ajili ya malezi ya mtoto huyo.
Umri wa chini wa mtoto kuajiriwa ni miaka kumi na nne (14).
Umri wa mtoto unathibitshwa na Cheti cha kuzaliwa kilichotolewa na mamlaka husika (RITA). Pia, vithibitisho vingine vinaweza tumika kuthibitisha umri wa mtoto ikiwa mtu anayesema kuwa ni mtoto ataonekana na mahakama kuwa na umri wa miaka kumi na nane au zaidi, kama vile umri utakaotajwa na mzazi au mlezi wa mtoto au Afisa Ustawi wa jamii ndio utakuwa umri sahihi wa mtoto huyo.
Uongozi wa magereza una wajibu wa kuhakikisha kuwa mtoto anapata matunzo yanayohitajika katika namna inayostahili, mlo kamili, virutubisho na huduma ya afya pamoja na chanjo.
Wazazi wajitahidi kuwalea watoto kwa upendo hasa pale wanapokuwa wakiishi na baba wa kambo au mama wa kambo. Pia, kuwekwe mazingira mazuri ya kuwakusanya na kuwalea katika vituo vya kulelea watoto yatima na wasiojiweza ili kuwafanya watoto hao kuendelea kupata mahitaji ya msingi, lakini pia kupata haki zao wanazostahili.
Wizara ya Maendeleo ya Jamii, Jinsia, Wanawake na Makundi Maalumu
Wote wana makosa. Mzazi hatakiwi kumruhusu mtoto kwenda baa na wala mmiliki wa baa hatakiwi kumruhusu mtoto kuingia baa.
Subscribe to our newsletter to get the latest news and updates from Sheria Kiganjani
